Ο οικοφεμινισμός είναι ένας συνδυασμός οικολογίας και φεμινισμού. Τα περιβαλλοντικά και τα οικολογικά κινήματα, ο ίδιος ο οικοσοσιαλισμός, συνήθως παραβλέπουν το γεγονός ότι η καπιταλιστική πατριαρχία, η ανδρική ηγεμονία και η καταπίεση των γυναικών μέσα στην κοινωνία συνδέονται με την οικολογική κρίση. Από την άλλη πλευρά, το γυναικείο κίνημα και ο φεμινισμός συνήθως παραβλέπουν τα περιβαλλοντικά και τα οικολογικά προβλήματα. Ως εκ τούτου, χρειαζόμαστε έναν συνδυασμό οικολογίας και φεμινισμού, τον οικοφεμινισμό. Ο οικοφεμινισμός συνιστά ταυτόχρονα και αντιπαγκοσμιοποιητικό κίνημα και ιδεολογική κριτική που στηρίζεται στις ιστορικές εμπειρίες των γυναικών από την εργασία της κοινωνικής αναπαραγωγής. Επιπλέον, συνιστά επιστημονικό πεδίο που συνδέεται με τη φεμινιστική οικονομία ή οικονομία της φροντίδας. Ο όρος οικοφεμινισμός οφείλεται στη Γαλλίδα φεμινίστρια Φρανσουάζ Ντ’ Ομπόν (1920-2005), η οποία τον εισήγαγε το 1974.
Η αντίθεση με την ιδεολογία της ανάπτυξης
Ένας από τους πυλώνες του καπιταλισμού είναι η ιδέα της αέναης ανάπτυξης. Το σύνθημα των καιρών μας είναι: μεγαλύτερη ανάπτυξη, δηλαδή, μεγαλύτερη παραγωγή και διαρκής δημιουργία νέων αγορών. Η επίτευξη μεγαλύτερης ανάπτυξης είναι μια διαρκής πίεση που προκαλεί μεγάλη ζημιά στο περιβάλλον και το κλίμα. Η νεοφιλελεύθερη οικονομία της αγοράς θεωρείται η μόνη δυνατή μορφή ανάπτυξης για την κοινωνία. Είναι,όμως, επιθυμητή μια οικονομία που επικεντρώνεται στην ανάπτυξη και την επιδίωξη του μέγιστου δυνατού κέρδους; Μια οικονομία που καταστρέφει τις κοινωνικές σχέσεις, που εκμεταλλεύεται και βλάπτει τη φύση; Είναι αυτό που η Μαρία Μάις και η Βαντάνα Σίβα αποκαλούν παγκόσμιο καπιταλιστικό πατριαρχικό σύστημα: ένα σύστημα που «θεμελιώθηκε και συντηρείται χάρη στην αποικιοποίηση των γυναικών, των «ξένων» και της γης τους. Και της φύσης, η οποία σταδιακά καταστρέφεται».
Η μηχανική θεώρηση της φύσης: η φύση πεθαίνει
Θεωρούμε ότι η φύση είναι μια ανεξάντλητη πηγή, την οποία μπορούμε να εκμεταλλευόμαστε προς ίδιον όφελος. Ο συγκεκριμένος τρόπος σκέψης ανάγεται σε φιλοσόφους όπως: ο Φράνσις Μπέικον (1561-1626) και ο Καρτέσιος (1596-1650). Η περίοδος που έζησαν αποκαλείται «επιστημονική επανάσταση» γιατί χαρακτηρίζεται από την αλλαγή του τρόπου με τον οποίο αντιλαμβανόμαστε τη φύση. Πριν, ο άνθρωπος αντιλαμβανόταν τη φύση σαν ένα ζωντανό οργανισμό, σα «Μητέρα Γη». Την εποχή της επιστημονικής επανάστασης όμως, η πρόσληψη της φύσης άλλαξε, γιατί άρχισε να στηρίζεται στα μαθηματικά και τις θετικές επιστήμες. Όταν ο Μπέικον είπε ότι «η γλώσσα της Φύσης είναι τα μαθηματικά», εννοούσε ότι τα μαθηματικά είναι η μέθοδος που μας επιτρέπει να περιγράψουμε τη φύση, δηλαδή τους φυσικούς νόμους, γιατί η περιγραφή τους θα μας οδηγήσει στην κατανόηση της φύσης και στην υποταγή της. Στον Μπέικον οφείλουμε την έκφραση «η γνώση είναι δύναμη», που σημαίνει ότι η κατανόηση των φυσικών νόμων με τη βοήθεια της επιστήμης, συνιστά απαραίτητο όρο για την επέμβαση του ανθρώπου στη λειτουργία της φύσης, με στόχο την υποταγή της στην ανθρώπινη επιθυμία. Ο Καρτέσιος ακολούθησε την ίδια γραμμή. Ο Καρτέσιος ήταν δυιστής, κατά συνέπεια, υποστήριξε ότι ο κόσμος αποτελείται από δυο διακριτά μέρη: το res cogitans (νόηση) και το res extensa (υλικός κόσμος). Από τα δυο μέρη, μόνο το σκεπτόμενο, δηλαδή ο άνθρωπος που είναι προικισμένος με λογική, έχει αξία. Όλα τα άλλα είναι απλώς υλικός κόσμος, χωρίς σημασία ή λογική. Ο υλικός κόσμος περιλαμβάνει τη φύση, τα ζώα και το ανθρώπινο σώμα, που είναι διακριτό από την ψυχή. Σύμφωνα με τον Καρτέσιο, τα πάντα στη φύση υπακούουν στην αρχή της αιτιότητας, για όλα υπάρχει αιτία και αποτέλεσμα. Επομένως, η φύση δεν είναι πλέον, παρά κινούμενη ύλη και υποβαθμίζεται σε μηχανική οντότητα, σε μηχανή. Σύμφωνα με την Κάρολιν Μέρτσαντ, η νέα μηχανική φιλοσοφία επανένωσε το σύμπαν, την κοινωνία και τον εαυτό, χάρη στη μεταφορά της μηχανής. Σε αντίθεση με την οργανική θεώρηση, σύμφωνα με την οποία η φύση είναι μητέρα-τροφός, η μηχανική θεώρηση είναι απαλλαγμένη από οποιοδήποτε βαθύτερο νόημα ή μυστικό, αφού η φύση υποβαθμίζεται σε κινούμενη νεκρή ύλη. Ο άνθρωπος είναι πάνω και πέρα από τη φύση και έχει δικαίωμα να κυριαρχεί πάνω της και να την εκμεταλλεύεται.
Η έννοια του ανθρώπου δεν πρέπει, παρόλα αυτά, να γίνεται αντιληπτή ως το σύνολο των ανδρών και των γυναικών. Γιατί το κύριο χαρακτηριστικό των γυναικών είναι το συναίσθημα και όχι η λογική. Ως εκ τούτου, η κατάταξή τους στα έλλογα όντα αμφισβητείται. Οι γυναίκες εξαιρούνταν πάντα από τη φιλοσοφία την οποία διέπει η λογική. Ιστορικά, η δυτική φιλοσοφία έχει γραφτεί από εύπορους λευκούς, μεσήλικες άνδρες. Οι γυναίκες και η φύση έπρεπε πάντα να υποτάσσονται και να ελέγχονται. Η μηχανική θεώρηση του Καρτέσιου άσκησε τεράστια επίδραση στη φιλοσοφία και την επιστήμη, ενώ εξακολουθεί να είναι η επικρατούσα θεώρηση της φύσης. Μια θεώρηση που δεν έχει τον παραμικρό σεβασμό για τη φύση και τους μηχανισμούς της. Παρότι πολλοί/ές από εμάς είμαστε παντελώς αποξενωμένοι/ες από τη φύση, πρέπει να την αντιληφθούμε με άλλο τρόπο και να της αποδώσουμε ξανά σεβασμό. Σε τελευταία ανάλυση, πρόκειται για την επιβίωσή μας.
Κριτική της μηχανικής θεώρησης της φύσης και της επιστήμης
Παρότι η μηχανική θεώρηση της φύσης κέρδισε γρήγορα οπαδούς, εξυπηρέτησε την ανάδυση του καπιταλισμού και την έναρξη των διαδικασιών εξόρυξης ορυκτών. Εκείνη την εποχή, όμως, της ασκήθηκε κριτική. Μια γυναίκα, σύγχρονη του Καρτέσιου, μια σπάνια γυναίκα φιλόσοφος, η Αν Κόνγουεϊ (1632-1679) άσκησε δριμεία κριτική στη μηχανική θεώρηση του Καρτέσιου. Η Κόνγουεϊ διατύπωσε μια βιταλιστική θεωρία της φύσης, όπου τα πάντα θεωρούνται μορφές ζωής. Μια θεώρηση πολύ πιο ολιστική και με σεβασμό για τη φύση. Η θεωρία της έχει σήμερα ξεχαστεί, ενώ ο Καρτέσιος θεωρείται ένας από τους «μεγάλους» φιλοσόφους. Θα μπορούσαμε να αναρωτηθούμε γιατί επιβίωσε η θεώρηση του Καρτέσιου και όχι η δική της. Και μπορούμε να φανταστούμε πώς θα έμοιαζε ο κόσμος αν η βιταλιστική θεώρηση της φύσης είχε επικρατήσει έναντι της μηχανικής.
Η ιεράρχηση των αξιών
Ο σοσιαλιστικός οικοφεμινισμός επιχειρεί να θεραπεύσει τα τραύματα που προκαλούν ο σεξισμός, η ταξική καταστολή και η εκμετάλλευση της φύσης. Οι σοσιαλίστριες οικοφεμινίστριες θεωρούν ότι η καταπίεση και η εκμετάλλευση των ανθρώπων με βάση το φύλο, την τάξη ή τη φυλή τους, καθώς και των άλλων ειδών, είναι έκφραση ιδεολογικών δυισμών, όπου μόνο το ένα από τα δυο μέρη έχει αξία και προνόμια. Ακολουθούν οι πιο χαρακτηριστικοί από αυτούς τους δυισμούς:
- Άνθρωπος – φύση
- Ψυχή – σώμα
- Λόγος – συναίσθημα
- Πολιτισμός – φύση
- Εαυτός – Άλλος
- Λευκός – μάυρος
- Παραγωγή – αναπαραγωγή
- Παγκόσμιος Βορράς – Παγκόσμιος Νότος
- Άνδρας – γυναίκα
Ο κατάλογος είναι πολύ μακρύς και δομεί ασυνείδητα τον τρόπο με τον οποίο αντιλαμβανόμαστε τον κόσμο. Η Άριελ Σάλεχ υποστηρίζει ότι οι δυισμοί αυτοί συντηρούνται χάρη στις ηγεμονικές πρακτικές της θρησκείας, της φιλοσοφίας, του Δικαίου, της επιστήμης και της οικονομίας, και επιτρέπουν στο παγκόσμιο πατριαρχικό καπιταλιστικό σύστημα να συνεχίζει να εκμεταλλεύεται τις γυναίκες και τη φύση.
Η οικονομία της φροντίδας και η φεμινιστική οικονομία
Σύμφωνα με τη λογική των δυισμών, υπάρχει αντίθεση μεταξύ ανθρώπου και φύσης. Ο άνθρωπος, δηλαδή ο άνδρας, είναι έξω και πάνω από τη φύση. Ενώ η γυναίκα ταυτίζεται με αυτήν. Υπάρχουν πολλές ομοιότητες ανάμεσα στις γυναίκες και τη φύση. Από την άλλη πλευρά, οι ίδιοι μηχανισμοί υποτάσσουν και εκμεταλλεύονται και τις δυο κατηγορίες. Η δωρεάν αναπαραγωγική εργασία των γυναικών κατανέμεται με τον ίδιο τρόπο που χρησιμοποιείται η φύση για τη δημιουργία πρόσθετης αξίας, την οποία καρπώνεται η καπιταλιστική πατριαρχία. Ως εκ τούτου, οι σοσιαλίστριες οικοφεμινίστριες διεκδικούν μια διαφορετική ιεράρχηση της αναπαραγωγικής εργασίας, γιατί χωρίς την αναπαραγωγή δεν υπάρχει παραγωγή! Στην παγκοσμιοποιημένη νεοφιλελεύθερη οικονομία της αγοράς, η αναπαραγωγική εργασία των γυναικών δεν μετράει. Η Γερμανίδα κοινωνιολόγος Κρίστα Βίχτεριχ υποστηρίζει ότι η καπιταλιστική αγορά λειτουργεί μόνο και μόνο επειδή χρησιμοποιεί τη μη αμειβόμενη αναπαραγωγική εργασία των γυναικών. Η ηγεμονική νεοφιλελεύθερη οικονομία εντατικοποιεί τη χρήση ανθρώπινων, κοινωνικών και φυσικών πόρων, παρά την αύξηση της αποδοτικότητας. Μια τέτοια οικονομία είναι μη βιώσιμη, γιατί αγνοεί τα κοινωνικά και τα οικολογικά όρια της ανάπτυξης. Εμείς, οφείλουμε να τονίζουμε ότι και η κοινωνική αναπαραγωγή και η εργασία της φροντίδας δημιουργούν αξία.
Σοσιαλιστικός οικοφεμινισμός
Ο σοσιαλιστικός οικοφεμινισμός είναι σε διαρκή διάλογο με τον οικοσοσιαλισμό τον οποίο προσπαθεί να επηρεάσει, προβάλλοντας την αναπαραγωγή στη θέση της παραγωγής, ως έννοιας-κλειδί για έναν κόσμο κοινωνικά δίκαιο και βιώσιμο. Εκκινεί από το αξίωμα ότι η φύση αποτελεί την υλική βάση της ζωής και ότι η τροφή, η ένδυση, η στέγαση και η ενέργεια είναι θεμελιώδους σημασίας για τη διατήρηση της ζωής. Η έννοιες φύση και ανθρώπινη φύση είναι κοινωνικές κατασκευές που ιστορικά αλλάζουν. Η φύση δεν είναι ένα παθητικό αντικείμενο που πρέπει να κυριαρχηθεί και να υποταχθεί, αλλά ένα ενεργό υποκείμενο με το οποίο ο άνθρωπος πρέπει να αναπτύξει βιώσιμη σχέση. Ο σοσιαλιστικός οικοφεμινισμός ασκεί κριτική στην καπιταλιστική πατριαρχία και επικεντρώνεται στη διαλεκτική σχέση μεταξύ παραγωγής και αναπαραγωγής και μεταξύ παραγωγής και οικολογίας. Παρέχει μια καλή αφετηρία για την ανάλυση των κοινωνικών και των οικολογικών αλλαγών και για τη δημιουργία κοινωνικών δράσεων που μπορούν να οδηγήσουν σε ένα βιώσιμο και πιο δίκαιο κόσμο.
We recommend Júlia Martí Comas, Ecofeminist review of the proposals for a Green New Deal