Για να αντιληφθούμε τη σημασία του Λένιν και της επανάστασης των Μπολσεβίκων τον Οκτώβριο του 1917, αρκεί να σκεφτούμε τις διαρκείς προσπάθειες απαξίωσής τους που γίνονται μέχρι σήμερα. Άραγε, η ανασφάλεια και το μίσος της άρχουσας τάξης εξακολουθούν να είναι τόσο βαθιά, που ακόμη και μια πιο ισορροπημένη αξιολόγηση είναι αδύνατη; Το 1914, ο Τσάρος
Για να αντιληφθούμε τη σημασία του Λένιν και της επανάστασης των Μπολσεβίκων τον Οκτώβριο του 1917, αρκεί να σκεφτούμε τις διαρκείς προσπάθειες απαξίωσής τους που γίνονται μέχρι σήμερα.
Άραγε, η ανασφάλεια και το μίσος της άρχουσας τάξης εξακολουθούν να είναι τόσο βαθιά, που ακόμη και μια πιο ισορροπημένη αξιολόγηση είναι αδύνατη;
Το 1914, ο Τσάρος Νικόλαος Β’ και ο Αυτοκράτορας της Αυστρίας Φραγκίσκος Ιωσήφ καταλήφθηκαν από την ίδια παραληρηματική ιδέα ότι οι τύχες του πολέμου, που πάντα οδηγούν τους λαούς στη δυστυχία, θα μπορούσαν να σώσουν τις αυτοκρατορίες τους. Έτσι, και οι δύο επέσπευσαν την κατάρρευσή τους. Το ίδιο έγινε και τον Ιούνιο του 1917, όταν ο Αλεξάντερ Φιοντόροβιτς Κερένσκι, Υπουργός Πολέμου και Ναυτικού της Ρωσίας, προσπάθησε να κινητοποιήσει έναν στρατό εξαντλημένο και με καταρρακωμένο ηθικό, προκειμένου να διατηρήσει την εξουσία του, εξαπολύοντας μια απελπισμένη στρατιωτική επίθεση, η οποία οδήγησε στην πτώση του.
Η Ρωσία καταμέτρησε 1,8 εκατομμύρια νεκρούς μετά τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο. Η άρνηση των εργατών, των αγροτών και των στρατιωτών να συνεχίσουν τον πόλεμο, οδηγώντας τελικά στην Οκτωβριανή Επανάσταση, δεν ήταν λιγότερο δικαιολογημένη από οποιαδήποτε άλλη εξέγερση ενάντια σε κάθε μαζική δολοφονία.
Σύμφωνα με ένα ανέκδοτο, στη διάρκεια των γυρισμάτων της ταινίας «Οκτώβρης» που σκηνοθέτησε ο Σεργκέι Άϊζενστάιν για τη δέκατη επέτειο της Επανάστασης, τραυματίστηκαν περισσότεροι άνθρωποι από ό, τι στα πραγματικά γεγονότα που διαδραματίστηκαν στα χειμερινά ανάκτορα. Δηλαδή, η Επανάσταση του 1917 δεν ήταν παρά ένα πραξικόπημα που έκανε μια πρωτοπορία με επικεφαλής τον Λένιν και τον Τρότσκι; Αν ήταν έτσι, τότε η σοβιετική δύναμη θα είχε καταρρεύσει εντός λίγων μηνών, όταν το ρωσικό στρατιωτικό κατεστημένο -εξοπλισμένο με ξένα όπλα και χρήματα- προσπάθησε να την καταλύσει και όταν οι νικηφόρες δυνάμεις του Παγκόσμιου Πολέμου -η Μεγάλη Βρετανία, η Γαλλία και οι ΗΠΑ, μαζί με την Ιαπωνία- ανέπτυξαν μαζικές μονάδες στρατού εναντίον της.
*
Σε μια έντονη συζήτηση δεν είναι ορθό να απαντούμε σε μια μονόπλευρη αφήγηση με άλλη μονόπλευρη αφήγηση. Η επιτυχία της στρατηγικής του Λένιν και της Επανάστασης των Μπολσεβίκων αποτέλεσε τον θεμελιώδη μύθο του παγκόσμιου κομμουνιστικού κινήματος, αφήνοντας πολλά κενά και πολλές σκοτεινές γωνιές στον πνευματικό χάρτη των κομμουνιστών.
Η άποψη της Ρόζας Λούξεμπουργκ για την Επανάσταση διαθέτει ενσυναίσθηση και ψυχραιμία. Στο χειρόγραφό της με τίτλο: «Ρωσική Επανάσταση», που γράφτηκε το 1918 αλλά δεν δημοσιεύτηκε όσο η Ρόζα Λούξεμπουργκ ζούσε, διαβάζουμε: «Ειλικρινά, δεν χρειάζονται άκριτες απολογίες. Μόνο μια διεισδυτική και στοχαστική κριτική μπορεί να μας οδηγήσει σε θησαυρούς εμπειρίας και διδασκαλίας». [ 1 ] Ακολουθεί η περίφημη πρόταση που αποτελεί συχνή παραπομπή -συνήθως συντετμημένη- και απαντάται ακόμη και σε ημερολόγια: «Η ελευθερία μόνο για τους υποστηρικτές της κυβέρνησης, τα μέλη του κόμματος – ανεξάρτητα από το πόσα πολλά μπορεί να είναι – δεν είναι ελευθερία. Η ελευθερία είναι αποκλειστικά και πάντα ελευθερία για εκείνον που σκέφτεται διαφορετικά. Όχι λόγω μιας φανατικής έννοιας της «δικαιοσύνης», αλλά γιατί ό,τι είναι διδακτικό, ωφέλιμο και εξαγνιστικό στην πολιτική ελευθερία σχετίζεται με αυτό το ουσιώδες χαρακτηριστικό και όταν η ‘ελευθερία’ γίνεται ειδικό προνόμιο, η αποτελεσματικότητά της εξαφανίζεται». [ 2 ]
Πόσο διαφορετική είναι αυτή η αποτίμηση της Επανάστασης από τη Ρόζα Λούξεμπουργκ σε σχέση με τα χαρακτηριστικά εγκώμια του κομμουνιστικού πολιτιστικού ρεπερτορίου επί Στάλιν, που διαδόθηκαν σε όλο τον κόσμο!
Τη στιγμή που η Ρόζα Λούξεμπουργκ έγραφε το παραπάνω αδημοσίευτο κείμενο, ο Ιταλός κομμουνιστής Αντόνιο Γκράμσι εξυμνούσε τη νίκη του Λένιν και του Τρότσκι ως μια «επανάσταση κατά του Κεφαλαίου» [ 3 ], εννοώντας δύο πράγματα: τη νίκη ενάντια στην τάξη των καπιταλιστών αλλά και ενάντια στον επαναστατικό δρόμο που πρότεινε ο Μαρξ στο βασικό του έργο, και που αποτελούσε τότε τη σοσιαλιστική ορθοδοξία. Η αλλαγή παραδείγματος από τον Λένιν, που έδινε προτεραιότητα στην επαναστατική υποκειμενικότητα έναντι του οικονομικού ντετερμινισμού, ήταν εναντίον αυτής της ορθοδοξίας. Ωστόσο, περισσότερο από μια δεκαετία αργότερα, και ο ίδιος ο Γκράμσι παραδέχτηκε τα όρια αυτής της νέας στρατηγικής καλώντας, στα Τετράδια Φυλακής, σε αντικατάσταση της στρατηγικής του «πολέμου ελιγμών» -που είχε επιτυχία «στην Ανατολή»- με μια σθεναρή στρατηγική «πολέμου θέσεων» που ήταν πιο κατάλληλη για μια ανεπτυγμένη καπιταλιστική κοινωνία με δημοκρατικές κοινοβουλευτικές δομές. [ 4 ]
Και η Ρόζα Λούξεμπουργκ με την κριτική της και ο Αντόνιο Γκράμσι, εννοούσαν ότι ήταν αδύνατο να μεταφερθεί το ρωσικό επαναστατικό μοντέλο στις προηγμένες καπιταλιστικές κοινωνίες και ότι το κομμουνιστικό κίνημα έπρεπε να επαναπροσανατολιστεί. Η Κομμουνιστική Διεθνής θα κατέληγε στο ίδιο συμπέρασμα το 1936, ως αποτέλεσμα της νίκης του ναζισμού στη Γερμανία. Αλλά η αλλαγή αυτή δεν ήταν παρά ένα επεισόδιο, καθώς μετά την ήττα του ναζισμού ο Στάλιν καθιέρωσε σε όλη την Ανατολική Ευρώπη το σύστημα του αυταρχικού κρατικού σοσιαλισμού που είχε συλλάβει, καταστέλλοντας έτσι κάθε αντίσταση εντός και εκτός κόμματος.
*
Μετά τη δεκαετία του 1930, ωστόσο, το ζήτημα δεν ήταν η ακαταλληλότητα της επαναστατικής στρατηγικής των Μπολσεβίκων, αλλά οι μέθοδοι που είχαν χρησιμοποιήσει για την οικοδόμηση του «σοσιαλισμού σε μια χώρα». Ο Ιωσήφ Στάλιν, σφετεριζόμενος την εξουσία και στο κόμμα και στην κοινωνία, είχε θέσει σε λειτουργία την τερατώδη τρομοκρατική μηχανή του.
Είναι αδύνατο να υποβαθμίζουμε τον τρόμο, είτε ως αναπόφευκτο στοιχείο στο πλαίσιο μιας ανάπτυξης που έπρεπε να υλοποιηθεί σε πολύ σύντομο χρονικό διάστημα, είτε επισημαίνοντας τον βίαιο τρόπο με τον οποίο ο καπιταλισμός καθιερώθηκε μέσα από τη διαδικασία της «πρωταρχικής συσσώρευσης». Ούτε μπορούμε να τον σχετικοποιούμε αναφερόμενοι στις τεράστιες θυσίες του σοβιετικού λαού στον Μεγάλο Πατριωτικό Πόλεμο εναντίον του ναζισμού.
Ήταν η ολίσθηση προς τον σταλινικό τρόμο λογική συνέπεια της ιδεολογικής αδιαλλαξίας με την οποία ο Λένιν διεξήγαγε την Επανάσταση; Θα μπορούσαμε να το αποδεχθούμε μόνο αν αντιμετωπίζαμε τους ανθρώπους σα μηχανές και τις ιδεολογίες σα λογάριθμους, που οι άνθρωποι αυτομάτως ακολουθούν. Στην πραγματικότητα, ο δρόμος προς τον σταλινισμό πέρασε από πολλά σταυροδρόμια: την απόφαση του Στάλιν να αντιταχθεί στις συμβουλές του Λένιν και να πιέσει για μια εσπευσμένη κολλεκτιβοποίηση της γεωργίας μέσω του τρόμου, τη συμμόρφωση του Τρότσκι να μην κοινοποιήσει τις τελευταίες επιστολές του Λένιν -στις οποίες προειδοποιούσε για την απεριόριστη εξουσία του Στάλιν- στην ολομέλεια του κομματικού συνεδρίου, την εμπλοκή των: Μπουχάριν, Ζινόβιεφ και Καμένεφ στις ίντριγκες του κομματικού μηχανισμού, που τους κηλίδωσε και έθεσε σε κίνδυνο την αξιοπιστία τους όταν στράφηκαν δημοσίως στους κομμουνιστές συντρόφους τους. Όλοι τους, σύντροφοι του Λένιν, έγιναν, με εξαίρεση τον Γενικό Γραμματέα, θύματα ενός συστήματος στην οικοδόμηση του οποίου είχαν συμμετάσχει. Μπορούμε να πούμε το ίδιο, αν και με κάποιες αξιοσημείωτες εξαιρέσεις, για τις εκατοντάδες χιλιάδες στελεχών ανώτερου και μεσαίου επιπέδου του κυβερνώντος κόμματος και των μηχανισμών του, την κομφορμιστική στάση των οποίων περιέγραψε τόσο γλαφυρά ο Τρότσκι στο βιβλίο του Η Προδομένη Επανάσταση.
Ήταν, επομένως, ο σταλινισμός αποτέλεσμα της καθυστέρησης της ρωσικής κοινωνίας που ο Λένιν συχνά θρηνούσε; Ή ήταν συνέπεια κάποιας παράνοιας που κατέλαβε τους Μπολσεβίκους απέναντι στο εχθρικό περιβάλλον;
Οι ιστορικοί θα το ερευνούν για πολύ καιρό ακόμη. Ωστόσο, δεν χωρά αμφιβολία ότι ο κομμουνισμός, ο οποίος ανέλαβε «να ανατρέψει όλες τις σχέσεις οι οποίες ευτελίζουν, υποδουλώνουν, ταπεινώνουν τον άνθρωπο», [5] απέτυχε να δημιουργήσει προστατευτικά μέτρα κατά της δικής του τρομοκρατικής άσκησης εξουσίας, που σημαίνει ότι απέτυχε στο επίπεδο των πιο στοιχειωδών ανθρωπίνων δικαιωμάτων: της ελευθερίας και της προστασίας από τις διώξεις και την καταπίεση.
*
Αλλά τι σημαίνει αυτό για τα εκατοντάδες εκατομμύρια ανθρώπων που πολέμησαν στις τάξεις των κομμουνιστικών κομμάτων ενάντια στον (ναζιστικό) φασισμό, για τα δικαιώματα της εργατικής τάξης και την απελευθέρωση από την αποικιοκρατία;
Η πολυετής κυριαρχία του κομμουνισμού σοβιετικού τύπου στη ριζοσπαστική Αριστερά συνδέθηκε με τον ιδεολογικό μύθο ότι η διάσπαση του εργατικού κινήματος μεταξύ μιας ρεφορμιστικής, σοσιαλδημοκρατικής και μιας επαναστατικής κομμουνιστικής πτέρυγας ήταν αποτέλεσμα της αδιαλλαξίας του Λένιν, ο οποίος φαινομενικά δικαιώθηκε από την Οκτωβριανή Επανάσταση. Στην πραγματικότητα, η διάσπαση ξεκίνησε πριν από την Οκτωβριανή Επανάσταση. Στη γερμανική σοσιαλδημοκρατία, ορθόδοξοι και ρεβιζιονιστές είχαν συγκρουστεί ήδη από το 1898. Στη Ρωσία οι Μενσεβίκοι και οι Μπολσεβίκοι διαχωρίστηκαν το 1903, και το 1915 η ρήξη που δημιουργήθηκε ανάμεσα στους σοσιαλδημοκράτες ειρηνιστές στη Διάσκεψη του Ζίμερβαλντ προοιώιζε την ίδρυση της Κομμουνιστικής Διεθνούς τέσσερα χρόνια αργότερα.
Αυτό που πραγματικά πέτυχε η Ρωσική Επανάσταση ήταν να παράσχει την υλική βάση για την κυριαρχία του κομμουνισμού αλά Λένιν και Τρότσκι στη ριζοσπαστική Αριστερά, η οποία τα επόμενα χρόνια έκανε τον σταλινισμό ιδεολογία του παγκόσμιου κινήματος.
Αυτή η υλική βάση εξαντλήθηκε στο τέλος του εικοστού αιώνα. Ήδη από το 1986, ο ιστορικός ηγέτης του ιταλικού κομμουνισμού, Ενρίκο Μπερλιγκουέρ, δήλωνε ότι η δυναμική που απελευθέρωσε η Οκτωβριανή Επανάσταση είχε εξαντληθεί. Πέντε χρόνια αργότερα η Σοβιετική Ένωση διαλύθηκε. Η σιωπή που είχε τηρηθεί για πάρα πολύ καιρό, αναφορικά με την παραμόρφωσή της, έπρεπε να είχε οδηγήσει τους κομμουνιστές σε σοβαρή, αυτοκριτική σκέψη.
Αλλά η επιθυμία για χειραφέτηση από τον καπιταλισμό, την πατριαρχία και τον ρατσισμό που χαρακτήριζε το κομμουνιστικό κίνημα συνεχίζεται.
Το ότι τα κομμουνιστικά κόμματα ήταν τα μόνα που εξέφραζαν αυτήν την επιθυμία είναι πλέον παρελθόν. Σε πολλές χώρες της Ευρώπης και του κόσμου νέοι πολιτικοί σχηματισμοί έχουν υιοθετήσει την ταξική πάλη και πολιτική.
Αυτό μας επιτρέπει να αποτιμήσουμε πιο ρεαλιστικά τη θέση του Λένιν στην Ιστορία. Η επανάσταση της οποίας ηγήθηκε πρόσφερε μια καινοτόμα ματιά αλλά δεν την αξιοποίησε. Άλλες επαναστάσεις, όπως η Κινεζική που ακολούθησε, ανταποκρίθηκαν σε μεγαλύτερο βαθμό στα χαρακτηριστικά και τις προκλήσεις του εικοστού αιώνα.
Η Ρόζα Λούξεμπουργκ έγραφε, πολύ ορθά, για τη Ρωσική Επανάσταση: «Στη Ρωσία, το πρόβλημα μπορούσε μόνο να τεθεί. Δεν μπορούσε να λυθεί στη Ρωσία»[6].
Για έναν ολόκληρο αιώνα, οι άνθρωποι που αγωνίζονται για έναν δίκαιο κόσμο εμπνέονταν από τις ιδέες και τις στρατηγικές του Λένιν. Αν τις δούμε ιστορικοκριτικά και χωρίς ψευδαισθήσεις, ενδέχεται να συνεχίσουν να υπηρετούν τον ίδιο στόχο.
Υποσημειώσεις
[ 1 ] Rosa Luxemburg, The Russian Revolution , κεφάλαιο 1.
[ 2 ] Luxemburg, κεφάλαιο 6.
[ 3 ] Antonio Gramsci, La rivoluzione contro il Capitale, Avanti, 24 Νοεμβρίου 1917.
[ 4 ] Antonio Gramsci, Prison Notebook 4 , στο: Quintin Hoare και Geoffrey Nowell Smith (επιμ.), Selections from the Prison Notebooks of Antonio Gramsci, Νέα Υόρκη: International Publishers, 1971, σελ. 238.
[5] Karl Marx, “Contribution to the Critique of Hegel’s Philosophy of Law” (1843/1844), Karl Marx και Frederick Engels, Collected Works, Νέα Υόρκη: International Publishers, 1975, σ. 182.
[6] Στο ίδιο, σ.365.