Το Ινστιτούτο Νίκος Πουλαντζάς αποφάσισε φέτος να προσκαλέσει ως ομιλήτρια, στο πλαίσιο της ετήσιας διάλεξης στη μνήμη του Νίκου Πουλαντζά, την Άντζελα Ντέιβις, διάσημη πανεπιστημιακό και ακτιβίστρια για τα πολιτικά δικαιώματα, τα δικαιώματα των γυναικών και των κρατουμένων.
Η διάλεξη της Άντζελα Ντέιβις είχε τον τίτλο: “Αντιμαχόμενος φεμινισμός: Θεωρίες και πρακτικές του καιρού μας”. Η διάλεξη δόθηκε στην Αθήνα, σε μια κατάμεστη αίθουσα 600 ατόμων, η οποία αποδείχθηκε πολύ μικρή για μια καταπληκτική γυναίκα όπως η Άντζελα Ντέιβις. Η ομιλήτρια εξέφρασε, κατ’ αρχάς, την ευγνωμοσύνη της απέναντι σε όλους τους Έλληνες πολιτικούς κρατούμενους της περιόδου 1970-1972, που πήραν μέρος στο διεθνές κίνημα αλληλεγγύης για την απελευθέρωσή της, όταν αντιμετώπιζε τη θανατική ποινή. Ανάλογη διεθνή αλληλεγγύη, τόνισε, πρέπει να εκφράσουμε σήμερα απέναντι στους Παλαιστίνιους που παλεύουν ακατάπαυστα για τα δικαιώματα και τις ζωές τους.
Ο φεμινισμός της Άντζελα Ντέιβις γεννήθηκε μέσα από την ενασχόλησή της με το μαρξισμό, από τη μαρξιστική θεωρία και τους συλλογικούς αγώνες ταυτόχρονα. Αυτά τα δυο βήματα την οδήγησαν σε ένα φεμινισμό που περιλαμβάνει τις φτωχές και τις μαύρες γυναίκες και αντιπαρατίθεται στον κυρίαρχο λευκό φεμινισμό της μπουρζουαζίας. Δεν είναι πλέον δυνατό να μιλάμε για λευκό φεμινισμό σήμερα, όχι μόνο στις ΗΠΑ, αλλά και στην Ευρώπη. Γιατί η Ευρώπη δεν είναι πλέον μια λευκή ήπειρος.
Στο σημείο αυτό, η ομιλήτρια δεν θα μπορούσε να μην αναφερθεί στο κίνημα Black Lives Matter καταδεικνύοντας πώς οι φεμινίστριες και οι γυναίκες του queer κινήματος άλλαξαν την ίδια τη φύση της ηγεσίας σε ένα κίνημα, στρέφοντάς το στην κατεύθυνση όπου όταν οι ζωές των μαύρων γυναικών μετράνε, τότε όλες οι ζωές μετράνε. Άνοιξε μια παρένθεση στη διάλεξή της για να μεταφέρει στο κοινό την εμπειρία της από την επίσκεψή της στο κατειλημμένο κοινωνικό κέντρο “City Plaza”, στην καρδιά της Αθήνας. Είπε πως της έκανε μεγάλη εντύπωση η δουλειά που κάνουν εκεί οι ακτιβιστές και οι ακτιβίστριες, μαζί με τους πρόσφυγες, που κατάφεραν να δημιουργήσουν μια ισότιμη κοινότητα. Μια κοινότητα αυτοδιαχειριζόμενη που καλύπτει τις υλικές ανάγκες ανθρώπων που αγωνίζονται για την αξιοπρεπή τους διαβίωση μακριά από τις εστίες τους.
Η σχέση μεταξύ ρατσισμού και καπιταλισμού
Η Άντζελα Ντέιβις μελετά το μαρξισμό σε όλη της τη ζωή. Και προσπαθεί να κατανοήσει τη σχέση μεταξύ ρατσισμού και καπιταλισμού μέσα από τη μεθοδολογία του μαρξισμού. Το ίδιο κάνει και για το κοινωνικό φύλο και τη συσχέτισή του με τη φυλή και την τάξη. Αυτό που επιδιώκει ο φεμινισμός, ο δικός μας φεμινισμός -μεταξύ άλλων- είναι να αναλύσει την κυριαρχία των λευκών ανδρών μέσα από την κατηγορία της “τάξης”, δεδομένου ότι το κοινωνικό φύλο υπόκειται διαρκώς στις κατηγορίες φυλή και τάξη (και, ας μην το ξεχνάμε, και άλλοι αποφασιστικοί παράγοντες, όπως η σεξουαλικότητα και οι δυνατότητες). Παρότι, όπως παραδέχθηκε, δεν ήταν δυνατό να εμβαθύνει περισσότερο σε αυτό το θέμα, τόνισε τη σημασία που έχει για όλες μας να συνεχίσουμε να αναλύουμε τους μεταβαλλόμενους ρόλους και καταβολές της εργατικής τάξης. Μελέτησε όλα τα σημαντικά βήματα που έχουν γίνει μέσα από τους κοινωνικούς αγώνες και είναι αδύνατο να αναλυθούν μόνο με τη μια ή την άλλη κατηγορία. Στη συνέχεια, αναφέρθηκε στο κίνημα τρανς και στην επιτυχία του να αναδείξει το ρόλο της ιδεολογίας στην κατασκευή της έννοιας της κανονικότητας. Η κανονικοποίηση του κοινωνικού φύλου και η αμφισβήτησή της από εμάς, μας οδηγούν στην αμφισβήτηση της κανονικοποίησης και άλλων θέσεων, όπως ότι ο καπιταλισμός είναι μια κατάσταση που δεν μπορεί μεταβληθεί.
Ο αντιμαχόμενος φεμινισμός
Το κύριο μέρος της διάλεξης της Άντζελα Ντέιβις αφορούσε την έννοια του “αντιμαχόμενου φεμινισμού”. Εξαρχής ξεκαθάρισε ότι ο όρος δεν έχει καμιά απολύτως σχέση με την κατάργηση[1] της πορνείας και ότι η ίδια υποστηρίζει αμετάκλητα το δικαίωμα των εργατών και εργατριών του σεξ να αυτοοργανώνονται. Στο σημείο αυτό, το κοινό χειροκρότησε με ενθουσιασμό. Ο αντιμαχόμενος φεμινισμόςείναι ο φεμινισμός που τάσσεται υπέρ της κατάργησης των κατασταλτικών μηχανισμών, όπως η αστυνομία και οι φυλακές, που ενσωματώνουν στοιχεία από το σύστημα της δουλείας. Μόνο στις μέρες μας, τον 21ο αιώνα δηλαδή, επιχειρούμε να μιλήσουμε για τις συνέπειες της δουλείας. Αν, ωστόσο, αποδεχόμαστε ότι το σύστημα καταδίκης είναι μια μορφή δουλείας, μια προσπάθεια διαχείρισης της μαύρης εργασίας με τρόπους που αντιγράφουν το θεσμό της δουλείας, και ότι η δουλεία δεν παύθηκε παρά τη δεκαετία του 1940, όταν, επιτέλους, καταργήθηκε το σύστημα, αυτό σημαίνει ότι οι ΗΠΑ γνώρισαν 320 ολόκληρα χρόνια δουλείας, συγκρινόμενα με τα 70 μόνο χρόνια χωρίς αυτήν. Αυτό μας οδηγεί στις πρόσφατες προεδρικές εκλογές στις ΗΠΑ. Η ρήση του Τραμπ να “κάνουμε την Αμερική μεγάλη ξανά” είναι στην ουσία ένα κάλεσμα να κάνουμε την Αμερική όπως ήταν στο παρελθόν, λευκή και ανδροκρατούμενη. Η Άντζελα Ντέιβις παρέπεμψε, σε αυτό το σημείο, στα λεγόμενα του υποψήφιου γερουσιαστή από την Αλαμπάμα, Μάρκο Ρούμπιο -τον οποίο στήριζε ο Τραμπ- που δήλωσε ότι: “η Αμερική ήταν σπουδαία την εποχή που οι οικογένειες ήταν ενωμένες, κι ας είχαμε δουλεία…”
Η εκπαίδευση ως εμπόρευμα
Αναφέρθηκε επίσης στη σύνδεση μεταξύ δουλείας και καπιταλισμού που διαμορφώνει αυτό που θα ονομάζαμε “φυλετικό καπιταλισμό”. Το δουλεμπόριο αποτέλεσε μια σημαντική πτυχή της καπιταλιστικής συσσώρευσης και έναν τρόπο παραγωγής πλούτου. Στη συνέχεια, σχολιάζοντας την πρώτη περίοδο της παγκοσμιοποίησης, αναφέρθηκε στα πανεπιστήμια, την ανώτατη εκπαίδευση και το δημόσιο χαρακτήρα τους στην Ελλάδα, συγκρίνοντάς τον με τις ΗΠΑ. Η ανώτατη εκπαίδευση στις ΗΠΑ δεν έχει μόνο εμπορευματοποιηθεί. Όλα αυτά τα χρόνια εμπορευματοποίησης έχουν παράξει μια ιδεολογία που καθιστά τους φοιτητές ανίκανους να σκεφθούν την εκπαίδευση ως μη εμπόρευμα. Συνεχίζοντας για τις συνέπειες της παγκοσμιοποίησης, τόνισε ότι η αποβιομηχάνιση της εποχής της παγκοσμιοποίησης δημιούργησε κοινότητες πλεοναζόντων ανθρώπων. Κοινότητες που δεν μπορούν να βρουν τα μέσα επιβίωσης. Αυτοί οι άνθρωποι αποτελούν λεία για το αναπτυσσόμενο βιομηχανικό σωφρονιστικό σύμπλεγμα. Οι στοχευμένες κοινότητες είναι οι έγχρωμοι. Οι φυλακές αποτελούν χώρους στέγασης όσων δεν μπορούν να βρουν μια θέση εργασίας σε ένα μεταβαλλόμενο καπιταλιστικό κόσμο. Σύντομα, οι ίδιες οι φυλακές έγιναν πηγή κέρδους. Γι’ αυτό και δημιουργήθηκε, όπως είπε, ο όρος “βιομηχανικό σωφρονιστικό σύμπλεγμα”, ώστε να μπορέσουμε να κατανοήσουμε το ρόλο που παίζει ο σωφρονισμός στη διαμόρφωση των κοινωνικών σχέσεων. Ο όρος αποκαλύπτει τη σχέση που υπάρχει ανάμεσα στον παγκόσμιο καπιταλισμό, τον φυλετικό καπιταλισμό και τον κρατικό σωφρονισμό. Αυτή η σχέση, και ασφαλώς αυτό που ονομάζεται βιομηχανικό σωφρονιστικό σύμπλεγμα, βρίσκουν τώρα, με τη “μεταναστευτική-προσφυγική κρίση” συγκεκριμένο νόημα.
Πώς μπορούμε να καταστείλουμε τη βία χωρίς να την αναπαράγουμε;
Η Άντζελα Ντέιβις εργάστηκε πάνω στις φυλακές σχεδόν σε όλη της τη ζωή. Από την αρχή της ενασχόλησής της -υποστήριξη των πολιτικών κρατουμένων- μέχρι σήμερα, ένα από τα πιο καίρια ζητήματα είναι η εξεύρεση νέων τρόπων για την αντιμετώπιση του κακού, ώστε να καταργηθεί το συγκεκριμένο σωφρονιστικό σύστημα (η κατάργηση ως μια έκκληση να ξανασκεφθούμε την έννοια της δικαιοσύνης). Πώς μπορούμε να καταστείλουμε τη βία χωρίς να την αναπαράγουμε; Ασφαλώς, ο αντιμαχόμενος φεμινισμός έχει αποτελέσει αντικείμενο εκτεταμένης κριτικής και από φεμινιστικούς κύκλους. Η κριτική αυτή ξεκινά από την αναγνώριση ότι, ιδιαίτερα στις μέρες μας, οι γυναίκες κατάφεραν, επιτέλους, να ποινικοποιηθούν η σεξουαλική παρενόχληση, η οικιακή και ενδοοικογενειακή βία και οι βιαστές να οδηγούνται ενώπιον της δικαιοσύνης. Επομένως, γιατί να επιθυμούμε την κατάργηση αυτού του συστήματος; Η Άντζελα Ντέιβις και οι οπαδοί του αντιμαχόμενου φεμινισμού μας καλούν να σκεφτούμε νέους τρόπους αντιμετώπισης και καταπολέμησης της έμφυλης βίας. Γι’ αυτόν ακριβώς το λόγο, βρίσκουν στον αντιμαχόμενο φεμινισμό μια απάντηση στον “σωφρονιστικό φεμινισμό”, τον όρο που περιγράφει το φεμινιστικό ακτιβισμό του νόμου και της τάξης που χρησιμοποιεί τους κατασταλτικούς μηχανισμούς του κράτους, προκειμένου να επιτύχει κοινωνική δικαιοσύνη για τις γυναίκες. Στο σημείο αυτό, παρέπεμψε στο βιβλίο της Μπεθ Ρίτσι Arrested Justice: Black women, violence and America’s prison nation, και στο απόσπασμα: “ο φεμινισμός που στηρίζεται στην ποινικοποίηση, δεν θα αναγνώσει μόνο τον κόσμο της έμφυλης βίας […] αλλά αυτός ο φεμινισμός θα οδηγήσει στην οικοδόμηση ενός συστήματος που συντηρεί τον δομικό ρατσισμό μέσα στις φυλακές, σε όλο τον κόσμο, όπου κρατείται ένας δραματικός αριθμός ανθρώπων προερχόμενων από τις κοινότητες των μαύρων και των λατίνων, από τον Παγκόσμιο Νότο και τις κοινότητες των ιθαγενών”.
Μια εποχή που καθορίζεται από την άνοδο των γυναικών
Η Άντζελα Ντέιβις ήταν αισιόδοξη όταν έλεγε ότι η εποχή μαςκαθορίζεται από την άνοδο των γυναικών. Δεν θα μπορούσε να μην αναφερθεί στην πορεία των γυναικών στην Ουάσιγκτον μετά την ανάληψη της προεδρίας από τον Τραμπ. Τη χαρακτήρισε ως μια από τις εμπειρίες που αποκαλύπτουν ότι φτάσαμε στην ιστορική στιγμήόπου μια συλλογική δουλειά πολλών ετών αρχίζει να δίνει καρπούς. Πολλοί μαύροι άνδρες στο κίνημα Οι Μαύρες Ζωές Μετράνε δηλώνουν ότι είναι φεμινιστές και αναγνωρίζουν το φεμινισμό ως μέθοδο συλλογικών αγώνων. Όταν οι μαύρες και οι έγχρωμες γυναίκες ξεσηκώνονται, όλος ο κόσμος ξεσηκώνεται. Και όταν οι άνθρωποι αντιστέκονται, όταν διεκδικούν έναν καλύτερο κόσμο, τα οράματά μας παίρνουν μορφή. Επομένως, οι αγώνες του σήμερα είναι αυτοί που θα διαμορφώσουν τους αγώνες του αύριο, ώστε οι επόμενες γενιές να συνεχίσουν το έργο.
Η διατήρηση της ιστορικής μνήμης
Η Άντζελα Ντέιβις έκλεισε τη διάλεξή της λέγοντας ότι, ακριβώς σε αυτό το πλαίσιο θα πρέπει όλοι να σκεφθούμε τον αγώνα των Παλαιστινίων. Οφείλουμε να διαφυλάξουμε την ιστορική μνήμη, αναγνωρίζοντας ότι οι Παλαιστίνιοι δεν εγκατέλειψαν ποτέ τον αγώνα τους και καθιστώντας τους παράδειγμα, ένα παγκόσμιο φωτεινό παράδειγμα αντίστασης. Θα πρέπει να απαντήσουμε όλοι στην ανακοίνωση του Τραμπ ότι θα ζητήσει η Ιερουσαλήμ να γίνει πρωτεύουσα του Ισραήλ, ενισχύοντας με κάθε τρόπο το κίνημα Boycott, Divestment and Sanctions (BDS).
Μετάφραση από τα αγγλικά: Καλλιόπη Αλεξοπούλου